Warszawa wczoraj

Informacje na temat siedlisk ludzkich, które mogły dać poczštek miastu Warszawa sš skšpe i pochodzš głównie z danych archeologicznych. Nad Wisłš od IX/X do XI w. istniał gród Stare Bródno. Oprócz niego w granicach współczesnej Warszawy znajdował się także gród Jazdów (od XII lub XIII w.) oraz osady Kamion (wedle dokumentu z 1065 r. wystawionego dla klasztoru w Mogilnie, dziœ Kamionek), Gocław (w 1155 r. własnoœć biskupa płockiego) i Solec (od XII w. port odbiorczy soli kamiennej, spławianej barkami z okolic Krakowa, osada targowa oraz przeprawa rzeczna). Do powstania Warszawy przyczynił się poœrednio podział dzielnicowy Polski przez Bolesława Krzywoustego. Miało to zażegnać walki o władzę między jego synami, ale doprowadziło do osłabienia kraju, który od wschodu najeżdżali Litwini, docierajšc aż na Mazowsze. Z tego powodu dawny szlak handlowy, idšcy z Rusi do Bałtyku przez tereny nadbużańskie, zaczšł biec po bezpieczniejszej, lewej stronie Wisły. Krzyżował się tam z lokalnš przeprawš między Kamionem a Solcem, bronionym przez pobliski Jazdów. Zdobycie podstępem i spalenie Jazdowa w 1262 r. przez dalszš niż dotšd wyprawę Litwinów zakończyło okres jego œwietnoœci jako oœrodka handlowego i zbrojnego, ale nie zatrzymało owocnych kupieckich kontaktów. Powstała nowa przeprawa przez rzekę, położona bardziej na północ, a wraz z niš nowy gród ksišżęcy, założony przez Bolesława II Mazowieckiego. Stanšł on na miejscu obecnego Zamku Królewskiego.

Poczštki Warszawy
Nie zachował się dokument lokacyjny Warszawy, można jednak sšdzić, że miasto powstało na przełomie XIII i XIV w., kiedy uformowała się Stara Warszawa. Wiadomo jednak, że Warszawę założono na prawie chełmińskim, a zasadŸcami byli prawdopodobnie Niemcy, majętni kupcy z Torunia. Nadana przez nich nazwa (pierwotnie Warszowa lub Warszewa) pochodzi od rycerza z rodu Rawów (Rawiczów) imieniem Warsz, do którego należała wieœ z XII lub XIII w., leżšca w obrębie dzisiejszego Mariensztatu.
Badacz dziejów Rawiczów, J. Wroniszewski, w poœwięconej im monografii napisał: "W 1381 r. Goworek Kurzeski, czeœnik rawski i sochaczewski, za zgodš żony Katarzyny oraz synów Goworka i Bartłomieja, sprzedał za 115 kop groszy wieœ Solec mieszczaninowi warszawskiemu Piotrowi. Przy dokumencie wystawionym wtedy przez Goworka znajduje się jego pieczęć z herbem Rawa. (...) Solec będšcy przedmiotem powyższej transakcji to pierwotnie wieœ parafialna Warszawy. Fakt posiadania przez Rawiczów Solca, obok nazwy Warszawa pochodzšcej od imienia Warsz, wskazuje że również ta druga miejscowoœć należała do omawianego rodu."

Warszawa w XIV-XV wieku
Od 1350 r. powstawała pierwsza linia murów, od 1380 druga. Pod koniec XIV w. na północ od Starej Warszawy powstaje nowe miasto (Nowa Warszawa) z własnymi władzami (lokacja Nowej Warszawy w 1408 r. na prawie chełminskim). Do grona głównych miast Polski weszła Warszawa póŸno, jednakże korzystne położenie od samego poczštku sprzyjało jej dynamicznemu rozwojowi. W wyniku unii z Litwš dochodzi do wzrostu znaczenia Warszawy. W 1408 r. ksišżę mazowiecki Janusz wykupił Warszawę, a w 1413 r. przeniósł stolicę Księstwa Mazowieckiego z Czerska do Warszawy.

Warszawa w XVI wieku
Z wygaœnięciem linii ksišżšt mazowieckich, Warszawa, poważny już oœrodek miejski w skali Mazowsza, zostaje przyłšczona do Korony w 1526 r. Mieszczaństwo warszawskie uzyskało wiele przywilejów i ułatwień podatkowych. W 1546 r. Królowa Bona, wdowa po Zygmuncie Starym, do czasu swego wyjazdu do Włoch w 1556 r., osiada w dworze jazdowskim w Warszawie. Coraz częœciej w Warszawie bywał Zygmunt August, do czego skłaniała go bieżšca polityka. Kraków stawał się zbyt odległy, gdy w centrum zainteresowań politycznych znalazły się tereny północne i wschodnie. W 1569 r. na sejmie obradujšcym w Lublinie, postanowiono, że odtšd Warszawa będzie stałš siedzibš sejmów walnych Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, a od 1573 r. także miejscem elekcji królów polskich. Pod podwarszawskš wsiš Kamion w 1573 r. odbyła się pierwsza wolna elekcja Henryka Walezego, a po roku, we wsi Wielka Wola – bardzo często przebywajšcego w Warszawie Stefana Batorego. W 1587 r. na polach pod Wielkš Wolš odbywa się kolejna elekcja, na której wprowadzono na tron Zygmunta III Wazę. Decyzja przeniesienia stolicy do Warszawy zapadła w marcu 1596 r., po pożarze Zamku Królewskiego na Wawelu. Była ona realizowana etapami, a król wprowadził się na stałe do uprzednio przebudowanego zamku warszawskiego, wracajšc z wojny moskiewskiej w 1611 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że faktyczna stołecznoœć nie została potwierdzona żadnym aktem prawnym. Warszawa oficjalnie nie była stolicš i aż do upadku Polski w 1795 r. przysługiwało jej wyłšcznie miano miasta rezydencjonalnego Jego Królewskiej Moœci. Faktyczna stołecznoœć przyniosła wiele spektakularnych wydarzeń. Należały do nich między innymi hołdy pruskie, od czasów Batorego przez całš pierwszš połowę XVII w. składane przez Hohenzollernów z tytułu władania Prusami Ksišżęcymi. Miejscem hołdów pruskich był zazwyczaj plac przed koœciołem œw. Anny na Krakowskim Przedmieœciu. Tutaj, przed wielkimi drzwiami koœcioła, wznoszono podwyższenie, na którym stawiano tron dla monarchy polskiego. Doniosłe znaczenie dla Warszawy od XVI do XVIII w. miał wzrost liczby jurydyk – obszarów w obrębie miasta lub poza jego murami, wyjętych spod władzy i sšdownictwa miejskiego na mocy przywileju ksišżęcego. Zakładali je, wywalczywszy sobie przywilej królewski, magnaci œwieccy lub duchowni, bogata szlachta, klasztory. W poczštkach XVII w. Warszawa przekroczyła znacznie tereny Starego i Nowego Miasta i ich najbliższych przedmieœć. W 1648 r. Praga otrzymała prawa miejskie i zaczęła się szybko rozwijać. Za czasów Zygmunta III Wazy Warszawa była jednym z większych oœrodków miejskich w Polsce i liczyła kilkanaœcie tysięcy mieszkańców. Osiedlała się tu szlachta i duchowieństwo przycišgane bliskoœciš dworu królewskiego i kształtujšcego się tu oœrodka dyspozycyjnego państwa. Magnaci skupowali wsie podwarszawskie, wystawiali w Warszawie rezydencje i tworzyli jurydyki. Największym dziełem sztuki inżynierskiej był w tym czasie most przez Wisłę. Budowano go pięć lat, oddano do użytku w 1573 r., a wykańczano następne dziesięciolecie. Most konstrukcji palowej miał 18 przęseł i liczył 500 m długoœci. Na most wjeżdżało się przez dwupiętrowš basztę, w której czuwali strażnicy, gdyż obawiano się zaprószenia ognia. Most nie był długo chlubš Warszawy – na wiosnę 1603 r. zniszczyły go lody Wisły. Aż do 1775 r. nie było stałej przeprawy przez rzekę. Warszawa w XVII wieku W I poł. XVII w. przebudowana kolegiata œw. Jana zyskała renesansowo-barokowš fasadę. Połšczono jš z Zamkiem Królewskim gankiem biegnšcym od prezbiterium. Wybudowano obok kolegiaty bogato zdobiony koœciół, cieszšcych się protekcjš i poparciem Zygmunta III, Jezuitów. Przy ul. Freta powstał koœciół i klasztor Dominikanów. Zamek Królewski przebudowywany pod skrupulatnym nadzorem samego króla, znanego ze swego smaku artystycznego, uzyskał w tym czasie charakterystycznš postać nieforemnego pięciokšta. Siedziba króla została bogato wyposażona, także w dzieła sztuki. Wspólnym dziełem Wazów był otoczony ogrodem i zwierzyńcem Zamek Jazdowski. Powstał także Pałac Kazimierzowski (obecnie główny budynek Uniwersytetu Warszawskiego). W 1643 r. przy Krakowskim Przedmieœciu rozpoczšł budowę pałacu hetman Stanisław Koniecpolski (dziœ siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej). Z inicjatywy Władysława IV w 1643 r. wystawiony został przed Zamkiem Królewskim bardzo charakterystyczny, niemal symbol miasta, pomnik – kolumna Zygmunta. Kolumna była dziełem zbiorowym, koncepcję przestrzennš zaproponowali architekci Augustyn Locci i Constantino Tencalla, a statuę wyrzeŸbił Clemente Molli. Kolumna przetrwała potop szwedzki, obalili jš dopiero hitlerowcy. Okres œwietnoœci Warszawy przerwał najazd szwedzki w latach 1655-1660. W wyniku działań wojennych legły w gruzach bogate rezydencje, a znajdujšce się w nich meble, dzieła sztuki, archiwa i biblioteki wywieziono do Szwecji. Okupacja szwedzka, nazwana w historii potopem, trwała do 1660 r. Kolejny okres rozkwitu przeżyła Warszawa za panowania króla Jana III Sobieskiego, który przyczynił się do zagospodarowania przede wszystkim południowych terenów stolicy. W 1677 r. nabył dobra Milanów i rozpoczšł budowę reprezentacyjnej podmiejskiej rezydencji, dajšc jej nazwę Villa Nova. Budowa przebiegała fazami. Na poczštku był to skromny dwór szlachecki. PóŸniej ukształtowała się powoli bryła pałacu. Jego prawdziwš ozdobš był ogród w stylu francuskim, o jasnej i prostej kompozycji, z rozległymi perspektywami i dużš rolš wody oraz wkomponowanymi posšgami antycznych bóstw. Z żonš króla wišże się natomiast położony na północ od miasta Marymont, nazwany tak na czeœć królowej Marysieńki. Z inicjatywy królowej powstała w Warszawie centralna hala targowa zwana Marywilem, wybudowana na terenie obecnego placu Teatralnego i Teatru Wielkiego. W tym samym czasie powstały także: pałac Krasińskich, koœcioły Sakramentek na Nowym Mieœcie, Kapucynów przy ul. Miodowej, Karmelitów na Krakowskim Przedmieœciu.

Warszawa w XVIII wieku
Targ na Pradze. 1791I poł. XVIII w. to dla Warszawy kolejny okres chaosu, wojny i klęsk żywiołowych. Na nowo rozkwitła pod rzšdami Stanisława Augusta Poniatowskiego, stajšc się centrum gospodarczym, kulturalnym, a przede wszystkim politycznym kraju. Powstały nowe jurydyki wzdłuż południowej częœci Nowego Œwiatu. Na terenie zwierzyńca u stóp Zamku Ujazdowskiego powstał pawilon zwany Łazienkš. W częœci œrodkowej pawilonu znajdowała się pokryta kopułš sala, przeznaczona na łaŸnię, a wokół niej kilka pokoi. Sala-łaŸnia wyłożona muszlami i kamykami symbolizowała grotę, której œciany zdobiły medaliony. Oryginalna architektura Łazienki wzbudzała zachwyty współczesnych. Ten właœnie pawilon rozbudował póŸniej Stanisław August, tworzšc z niego piękny pałac Łazienkowski. W 1765 r. założona została scena narodowa, prawie od poczštku swego istnienia zwišzana z Wojciechem Bogusławskim. W 1770 r. wzniesiono wokół miasta wały, nazwane póŸniej okopami Lubomirskiego. Miały one wzmocnić kontrolę sanitarno-policyjnš w obawie przed grasujšcš w Polsce dżumš. Komunikacja między prawo- i lewobrzeżnš częœciš Warszawy odbywała się promami, a zimš po lodzie. Dopiero w 1776 r. przy ul. Bednarskiej wybudowano, likwidowany na zimę, most na łodziach.W latach 1788-1792 podjęto w Warszawie ostatniš próbę naprawy Rzeczypospolitej. Polskie mieszczaństwo wymogło na obradujšcym sejmie, zwanym Wielkim, pierwsze ustępstwa na rzecz polskiego trzeciego stanu. W 1789 r. Magistrat Warszawy organizuje przedstawicieli miast polskich, a w jego ramach słynnš czarnš procesję. Uchwalona 20 kwietnia 1791 r. ustawa o miastach, wpisana do ksišg Starej Warszawy 21 kwietnia (na pamištkę tego wydarzenia obchodzone jest od 1991 r. œwięto Warszawy) przekształciła Warszawę w nowoczesny oœrodek miejski, scalony pod jednym zarzšdem. Przyjęcie przez Sejm Wielki reform wzmacniajšcych państwo, a zwłaszcza Konstytucji 3 Maja, œcišgnęło na kraj rosyjskš interwencję wojskowš. W 1794 r. wybuchła insurekcja koœciuszkowska, ogłoszona uroczyœcie w Krakowie. W niespełna miesišc póŸniej walkę rozpoczęła Warszawa. Dużš rolę odegrał w niej warszawski szewc Jan Kiliński. Decydujšce znaczenie miała bitwa piechoty na Krakowskim Przedmieœciu koło koœcioła œw. Krzyża oraz odparcie przez lud warszawski uderzenia najsilniejszej kolumny wojsk nieprzyjacielskich koło pałacu Saskiego. Pomimo zwycięstwa lewicy w Warszawie powstał rzšd o prawicowym charakterze – Rada Najwyższa Narodowa. Powszechny, bezpoœredni udział warszawiaków w walkach zmusił wojska nieprzyjacielskie do odstšpienia od oblężenia Warszawy. Dopiero klęska Koœciuszki pod Maciejowicami oraz zdobycie, po krwawej walce, Pragi przez Aleksandra W. Suworowa doprowadziło do kapitulacji miasta. Urzędnicy carscy zlikwidowali resztki urzędów centralnych, nakazali królowi podpisanie abdykacji i opuszczenie Warszawy. Miasto skapitulowało, a ostatni rozbiór Polski sprawił, że Warszawa zniknęła z mapy Europy, stajšc się prowincjonalnš siedzibš jednego z departamentów Prus Południowych (zabór pruski 1795-1807). Liczba ludnoœci z ponad 150 tys. podczas insurekcji koœciuszkowskiej zmalała do 60 tys. W roku 1792 Warszawa liczyła 115 tys. mieszkańców.

Warszawa w XIX wieku
Stan wojenny 1863 r. Atmosferę beznadziei i marazmu przerwały dopiero wieœci o sukcesach cesarza Francuzów Napoleona i klęsce Prus. Jednak utworzone w 1807 r. buforowe Księstwo Warszawskie okazało się efemerydš i upadło wraz z klęskš swego protektora. Na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. utworzono autonomiczne, zwišzane z Rosjš uniš realnš, Królestwo Polskie ze stolicš w Warszawie. Rozpoczšł się w Warszawie okres szybkiego rozwoju kapitalizmu i industrializacji. Pojawiajš się maszyny parowe – pierwsza na Solcu. Zaczęło powstawać wiele monumentalnych gmachów użytecznoœci publicznej. Powstał drugi drewniany most na Wiœle łšczšcy Żoliborz z Pragš północnš. W tym okresie powstały Aleje Jerozolimskie. Na miejscu odremontowanego Marywilu powstał Teatr Wielki. Zbudowany został Pałac Staszica i Belweder. W 1816 r., dekretem Aleksandra I, powołany został Uniwersytet z 5 wydziałami – teologii, prawa, medycyny, filozofii, nauki i sztuk pięknych. Przez następne lata Warszawa pozostawała centrum życia narodowego. Tu koncentrowała się konspiracja przeciw zaborcy, tu dojrzewały idee rewolucyjne. Patriotyczne œrodowiska warszawskie przygotowały kolejne powstania narodowowyzwoleńcze: w listopadzie 1830 r. i w styczniu 1863 r. Upadek obydwu zrywów spowodował eskalację represji. Zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Sybir, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaprowadzono stan wojenny. Wtedy też zapadła decyzja budowy twierdzy-więzienia – Cytadeli. Realizowano jš etapami od 1832 do 1863 r. Pod budowę zajęto około 400 posesji, a z wyburzonych domów wysiedlono około 15 tysięcy osób. W Warszawie powstało także kilka cerkwi. Na placu Saskim stanšł sobór prawosławny, który stał się symbolem carskiego panowania. Ucisk polityczno-kulturalny Warszawy nie sparaliżował jednak jej rozwoju gospodarczego. Pod koniec XIX i na poczštku XX w. Warszawa przekształciła się w poważny oœrodek przemysłu. Znajdowało się w niej 450 fabryk zatrudniajšcych około 30 tys. robotników. Nastšpił proces kształtowania nowoczesnej metropolii. Adam Idzikowski dokonał przebudowy pałacu Saskiego, ozdabiajšc go od frontu klasycznš kolumnadš. Powstał pierwszy wielki hotel warszawski, nazwany Europejskim. Zamożni ludzie wznosili pałacyki wzdłuż Alej Ujazdowskich. Zaczęła działać nowo utworzona instytucja – Komitet do Ułożenia Planu Regulacyjnego m. Warszawy – złożona z wybitnych architektów, czuwajšca nad zewnętrznym wyglšdem i wewnętrznym rozplanowaniem domów. W latach 1861-1864 został zbudowany według projektu Stanisława Kierbedzia pierwszy stały, jeden z najnowoczeœniejszych w ówczesnej Europie, łšczšcy dwa brzegi Wisły, most żelazny na kamiennych podporach. Na filarach tego mostu, zniszczonego przez Niemców w 1944 r., spoczywa obecnie konstrukcja mostu Œlšsko-Dšbrowskiego. Przystšpiono do odbudowy i rozbudowy Pragi, dotkliwie zniszczonej podczas insurekcji koœciuszkowskiej, w czasach napoleońskich i w okresie powstania listopadowego. Aby przełamać niechęć do odbudowy tych przedmieœć i zatrzymać odpływ mieszkańców, stosowano zachęty w formie przyznawania odszkodowań za spalone mienie, zwolnienia z płacenia podatków, udzielano specjalnych pożyczek. W latach 1853-1855 powstał nowy wodocišg warszawski obsługujšcy częœć œródmieœcia. Od 1856 r. zaczęto na szerszš skalę stosować oœwietlenie gazowe, w miejsce wczeœniej stosowanych lamp olejowych.Rozwój przemysłu i reforma uwłaszczeniowa były głównymi czynnikami miastotwórczymi. Tradycyjny plebs Warszawy przekształcił się w klasę robotniczš. Liczba ludnoœci Warszawy w 1882 r. wzrosła do ponad 380 tys. Warszawa nie mogła jednak poszerzać swojego terytorium, gdyż otaczajšcy jš podwójny pierœcień fortów obronnych wraz z Cytadelš zakreœlał nieprzekraczalne granice miasta. Doprowadziło to do tego, że Warszawa należała do najbardziej przeludnionych miast Europy w II poł. XIX w. W 1881 r. dzięki energii prezydenta Sokratesa Starynkiewicza przystšpiono do budowy nowoczesnych wodocišgów i kanalizacji wg projektu Williama Lindleya. Od 1885 r. zaczęto instalować ogrzewanie wodne mieszkań i innych pomieszczeń. Powstała sieć wšskotorowych kolejek dojazdowych, łšczšcych miasto ze strefš podmiejskš. Ale jednoczeœnie był to okres silnej rusyfikacji. Zlikwidowano wiele szkół, a w pozostałych usunięto całkowicie język polski. Patriotyczne kręgi inteligencji przeciwstawiały się temu, organizujšc tajne nauczanie, prowadzone na wszystkich poziomach. Jednym z wykładowców (często wybitnych uczonych, literatów i studentów) był, wtedy student weterynarii, Stefan Żeromski, prowadzšcy tajne komplety wœród robotników i rzemieœlników. Spis z 1882 r. wykazał, że Warszawa była miastem analfabetów. Wykształcenie elementarne posiadało 46,1%, œrednie 6,5% a wyższe tylko 1,9%. Dało się jednak zauważyć renesans w kulturze. W 1900 r. istniejšce już od 1860 r. Warszawskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych otrzymało własny gmach. Wydarzeniami były występy goœcinne œwiatowej już wtedy gwiazdy Heleny Modrzejewskiej, która przedstawiała swoje pełne ognia i siły interpretacje, a także oœmielała się deklamować publicznie zakazane przez cenzurę wiersze. Entuzjastyczne przyjęcie i owacje publicznoœci na tyle przestraszyły władze, że jej powrót do Warszawy stał się niemożliwy.

Warszawa w XX wieku
Warszawa popowstaniowa, mimo wielostronnej działalnoœci władz zaborczych zmierzajšcych do przekształcenia jej w prowincjonalny oœrodek gubernialny, nie przestała pełnić funkcji stolicy narodu. Krwawa niedziela w Petersburgu w 1905 r. odbiła się szerokim echem w Warszawie. Zaowocowało to falš strajków, a w efekcie rewolucjš 1905-1907 r., która wywołała w Warszawie przede wszystkim wielki ferment myœlowy, bunt przeciwko moralnej obłudzie i bezideowoœci konserwatywnej częœci społeczeństwa oraz ostry autokrytycyzm i afirmację ruchu rewolucyjnego.

I wojna œwiatowa
Wybuch I wojny œwiatowej zaktywizował społeczeństwo warszawskie. Już 1 sierpnia został powołany do życia Komitet Obywatelski, który w miarę zbliżania się wojsk niemieckich do stolicy przejmował coraz więcej agend magistratu. 1 sierpnia 1915 r. Rosjanie, po stu latach obecnoœci, opuœcili Warszawę, palšc za sobš mosty i niszczšc obiekty o znaczeniu strategicznym. 21 listopada tegoż roku Komitet Obywatelski powołał Zarzšd Warszawy, który podjšł historycznš decyzję nadajšcš Warszawie rangę miasta stołecznego. Od sierpnia 1915 do listopada 1918 r. Warszawa była okupowana przez wojska niemieckie. Po potajemnym opuszczeniu Warszawy przez gubernatora Hansa Beselera, nad ranem 10 listopada 1918 w Warszawie pojawił się komendant legionów polskich Józef Piłsudski. Stało się to wezwaniem do rozbrojenia Niemców.

II Rzeczpospolita
rano 15 lipca Rzeczywistoœć pierwszych lat niepodległego państwa była jednak bardzo trudna. Zniszczenia wojenne, hiperinflacja, zubożenie szerokich warstw ludnoœci były gorzkim doœwiadczeniem. Wœród nadziei, rozczarowań, walk politycznych i protestów społecznych na ulicach Warszawy rozgrywały się wydarzenia o znaczeniu ogólnokrajowym, a nawet europejskim. W sierpniu 1920 miasto przeżyło grozę zmagań z najazdem sowieckim. Punktem zwrotnym w wojnie była bitwa o Radzymin, w której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie. W dwa lata póŸniej Warszawa żegnała pierwszego prezydenta II Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza, który zginšł od kuli zamachowca. W maju 1926 stolica spłynęła krwiš ofiar bratobójczych walk między oddziałami lojalnymi wobec ówczesnego prezydenta Stanisława Wojciechowskiego a zwolennikami przejmujšcego władzę marszałka Józefa Piłsudskiego. Bilans dwudniowych walk, okreœlanych jako przewrót majowy, to 379 zabitych i 920 rannych. W 1934 r. obóz rzšdowy zawiesił działalnoœć samorzšdu miejskiego i powołał na stanowisko prezydenta komisarycznego Stefana Starzyńskiego, który pełnił tę funkcję do 27 paŸdziernika 1939, to jest do momentu aresztowania go przez gestapo. Stefan Starzyński dał się szybko poznać jako dobry gospodarz. Udało mu się opanować chaos w finansach miejskich, a zaoszczędzone œrodki przeznaczyć na inwestycje miejskie. Okres międzywojenny to kontynuacja dynamicznego rozwoju stolicy, która w 1939 r. osišga 1350 tys. mieszkańców. Realizację dalekosiężnych planów prezydenta przerwał najazd wojsk hitlerowskich na Polskę 1 wrzeœnia 1939.

II wojna œwiatowa
Z 6 na 7 wrzeœnia 1939 Warszawę opuœcił Naczelny Wódz, przystšpiono do ewakuacji: sprzętu i amunicji z centralnych magazynów Warszawy i okolic oraz personelu obydwu głównych szpitali wojskowych, a także Dowództwa Okręgu Korpusu. Osłabiło to bardzo i tak niewielki potencjał obronny Warszawy. Przeciwko chaosowi ewakuacyjnemu wystšpił Stefan Starzyński i nie majšc formalnych uprawnień, przejšł pełnię władzy cywilnej, a dla zabezpieczenia porzšdku publicznego powołał Straż Obywatelskš. 9 wrzeœnia nastšpił atak 4. niemieckiej dywizji pancernej na Warszawę. Bohaterska obrona Warszawy trwała do honorowej kapitulacji 28 wrzeœnia 1939.

Okupacja
Rozpoczęła się pięcioletnia okupacja stolicy. Terror, który był metodš rzšdzenia w okupowanym mieœcie, spotkał się z oporem znacznej częœci warszawiaków. Jego intensywnoœć i różnorodnoœć form, jak masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalnoœć oœwiatowo-kulturalna, ratowanie zabytków, uczyniły Warszawę stolicš Podziemnego Państwa Polskiego. Tu koncentrowały się centralne oœrodki dyspozycji politycznej i wojskowej rozmaitych opcji: Delegatura Rzšdu na Kraj, Polityczny Komitet Porozumiewawczy i Komenda Główna Armii Krajowej z jednej strony, promoskiewska Krajowa Rada Narodowa z drugiej.

Getto warszawskie
W paŸdzierniku 1940 hitlerowcy zorganizowali w Warszawie getto oficjalnie nazywane Żydowskš Dzielnicš Mieszkaniowš. Było to największe wyodrębnione skupisko ludnoœci żydowskiej nie tylko na ziemiach okupowanej Polski, lecz także Europy będšcej we władaniu nazistów. Polskie podziemie organizowało też pomoc dla warszawskich Żydów, którzy w końcu 1940 r. zostali zamknięci w getcie. 15 paŸdziernika 1941 Niemcy wydali rozporzšdzenie o karze œmierci dla Żydów opuszczajšcych getto oraz dla Polaków udzielajšcych im pomocy. 18 kwietnia 1943 w getcie warszawskim wybuchło powstanie pod przywództwem Mordechaja Anielewicza, będšce aktem desperacji wobec decyzji władz niemieckich o ostatecznej likwidacji ludnoœci getta. Powstanie wybuchło, gdy w getcie pozostało już niewielu ludzi. 8 maja w otoczonym przez Niemców schronie przy ul. Miłej 18 zginęła œmierciš samobójczš większoœć z dowództwa powstania. Rozbite oddziały, pozbawione przywództwa, prowadziły na własnš rękę walkę w ruinach, piwnicach i kanałach jeszcze przez parę tygodni. Pomocy walczšcym Żydom udzielało polskie podziemie i warszawiacy. Po stłumieniu oporu ludnoœć żydowska została ostatecznie wywieziona, a ta częœć miasta, na której istniało getto, została dosłownie zrównana z ziemiš. Nie pozostawiono tam nawet ruin domów.

Powstanie warszawskie
Kulminacjš działań warszawskiego podziemia było powstanie, które rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 na rozkaz Komendanta Głównego AK gen. Tadeusza Komorowskiego-Bora. Powstanie było konfrontacjš militarnš podziemia z siłami okupanta niemieckiego, było również rozpaczliwš, ostatniš i najpoważniejszš próbš obrony wizji II Rzeczpospolitej. Warszawiacy spontanicznie angażowali się w walkę. Szybko uruchomiono prasę powstańczš, radio Błyskawicę, pocztę harcerskš. Powstała Kobieca Służba Pomocy Żołnierzom. Mimo mizernego uzbrojenia i aprowizacji, powstańcy i cywilni mieszkańcy Warszawy odznaczyli się niebywałš wolš walki i bohaterstwem. Po podpisaniu aktu kapitulacyjnego 2 paŸdziernika Niemcy w akcie zemsty zrównali miasto z ziemiš, a ludnoœć, która nie mogła uciec, została masowo wywieziona do obozów. Szacuje się, że powstanie kosztowało życie 16 tys. powstańców i ok. 150 tys. ludnoœci cywilnej. Po klęsce powstania Niemcy systematycznie niszczyli Warszawę, w rezultacie Œródmieœcie zostało zniszczone niemal w 100%. Ludnoœć cywilna została skierowana do obozu dla uchodŸców w Pruszkowie.

Warszawa powojenna
Rosjanie wkroczyli do lewobrzeżnej Warszawy 17 stycznia 1945. Za nimi do zrujnowanego i opustoszałego miasta przeniosły się proradzieckie władze polskie. Podjęto uchwałę o odbudowie Warszawy jako stolicy Polski. Ludnoœć masowo powracała do Warszawy. Represje NKWD i aparatu bezpieczeństwa uniemożliwiały powrót wielu żołnierzom AK. Przedwojenna demokratycznie wybierana Rada m.st. Warszawy została zastšpiona Warszawskš Radš Narodowš z partyjnej nominacji. Z nominacji partii byli też prezydenci Warszawy.

Odbudowa
Biuro Odbudowy Stolicy pod kierownictwem Romana Piotrowskiego. Do 1952 r. odbudowano Stare Miasto, Krakowskie Przedmieœcie i Nowy Œwiat, a także częœci ulic Miodowej, Długiej i Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego – jednak niekonsekwentnie, częœciowo i w luŸny sposób nawišzujšc do przedwojennej zabudowy, czasami nawet w doœć poważnym stopniu zmieniajšc ich przedwojenny charakter. Niemniej jednak Stare Miasto stanowi jedyny w œwiecie (w tej skali) przykład planowej odbudowy ze zniszczeń. Bezcennymi Ÿródłami były zachowane liczne panoramy miasta i pejzaże (m.in.: Canaletta). W latach 1947-1949 zrealizowano Trasę W-Z z tunelem przebitym pod Krakowskim Przedmieœciem. Ostatnim znaczšcym akordem, jak dotšd, odbudowy Warszawy jest odbudowa Zamku Królewskiego. W tym celu w 1971 r., dzięki inicjatywie i zabiegom prof. Stanisława Lorentza powołano komitet odbudowy Zamku. Dzisiejsza Warszawa jest jednak zupełnie innym miastem niż miasto przedwojenne. Tylko niektóre dzielnice zachowały swój przedwojenny charakter, a obecny kształt urbanistyczny miasta jest całkowicie odmienny od zabudowy sprzed zniszczeń. Szlaki komunikacyjne biegnš w innych kierunkach, a wiele głównych przedwojennych ulic jest dziœ ulicami peryferyjnymi. Zmieniło się również przeznaczenie różnych fragmentów miasta. Nawet architektura tych budynków, które odrestaurowano, lub odbudowano, jest odmienna od wczeœniejszej. Fasady zabytkowych budynków sš z reguły oszczędniejsze, stylizowane na inne epoki, same budynki majš często innš iloœć pięter, lub sš odbudowane częœciowo, a kwartałom budynków brakuje zaplecza (brak oficyn, inne szlaki komunikacyjne w otoczeniu, inne doœwietlenie, czy zagęszczenie sšsiednich budowli). Miasto bezpowrotnie utraciło swój dawny charakter i œwietnoœć, a jedynš zaletš współczesnej Warszawy jest jeden z najlepszych układów komunikacyjnych wœród wielkich współczesnych miast europejskich – przynajmniej w teorii, czyli nie bioršc pod uwagę stanu dróg i szczegółowych rozwišzań samych skrzyżowań. Obecny, korzystny układ głównych ulic w œródmieœciu miasta uzyskano metodš masowych wyburzeń ocalałych budynków. Ponadto w latach bezpoœrednio po wojnie wyburzono wiele ocalałych, lub nadajšcych się do remontu budynków, czym przypieczętowano dzieło zniszczeń hitlerowców.